Jan Ledóchowski 1791 - 1864
Poseł na Sejm 1825 - 1831

Znany polityk za czasów powstania listopadowego, a następnie działacz na emigracji w Paryżu, Jan Halka Ledóchowski urodził się w Warszawie 23 lipca 1791 r.  Był synem Marcina Ledóchowskiego (zmarłego tego samego roku w wieku 44 lat) i Marianny z Łączyńskich.

**********

Mieczysław Ledóchowski powiedział mi, że nie mógł ustalić pokrewieństwa Jana Ledóchowskiego z "naszymi" Ledóchowskimi.  Z tej przyczyny znajduje się on poza drzewem genealogicznym Mieczysława (1).  

Prałat Sigismund, w jego książce o Ledóchowskich w języku niemieckim, pisze że Jan Ledóchowski miał brata Józefa, i że jego ojciec Marcin był w z wywodzącej się od Denysa trzeciej linii Ledóchowskich (8).  Barącz opisuje w jaki sposób Jan pochodził od Denysa (9, s.171-179).  Nasza linia pochodzi od Kuźmy, brata Denysa (9, s.5).

Jan Ledóchowski był bez wątpienia znaną, kontrowersyjną i ekscentryczną postacią swoich czasów.  Ponadto, zawsze czułem do niego pewną sympatię, jako że jest do dzisiaj jedynym sławnym Janem Ledóchowskim.

W armii Napoleona

Napoleon zdobył władzę po rewolucji francuskiej i wraz ze swoją armią dotarł do Polski w 1807 r.  Polacy witali go z nadzieją, że pomoże w przywróceniu niepodległości ich ojczyźnie i z tym przeświadczeniem współuczestniczyli w ustanowieniu Księstwa Warszawskiego, jako sojusznika Napoleona.  To historyczne tło przedstawiam bardziej szczegółowo w mojej opowieści o Jana Ledóchowskiego odległym kuzynie Ignacym Ledóchowskim, w rozdziałach pod tytułami „Burzliwe czasy”, „Pod austriackim zaborem", „W armii austriackiej" i "W armii Napoleona".

Dom rodzinny Jana Ledóchowskiego znajdował się w Charsznicy, nie daleko Jędrzejowa, pomiędzy Kielcami i Krakowem.  Po rozbiorze w 1795 r. była to Zachodnia Galicia w zaborze austriackim, co wyjaśniałoby, dlaczego początkowo studiował on na Akademii Wojskowej w Wiedniu.  Jednakże w r. 1808, wkrótce po powstaniu Księstwa Warszawskiego (które objęło również Charsznicę) przeniósł się w jego granice i w wieku 17 lat, w stopniu podporucznika, zaciągnął się do odtworzonej armii polskiej.  Po bitwie pod Raszynem awansował do stopnia kapitana i został adiutantem ks. Józefa Poniatowskiego.  Pod Jedlińcem dostał się do niewoli austriackiej, ale został wkrótce wypuszczony, prawdopodobnie po Traktacie z Schönbrunn.  Jako kapitan 14 p. piechoty wielkiej armii Napoleona w straży przedniej gen. H. Dąbrowskiego uczestniczył w wyprawie na Rosję w 1812 r. i odznaczył się w bitwach pod Borysowem, Bobrujskiem i Oszmianą czy Azmianą (pomnik niżej).  22 września 1812 r. otrzymał najwyższe odznaczenie francuskie: Legię Honorową, jak też i polskie: Krzyż Virtuti Militari (na powyższym portrecie).  Dostał się prawdopodobnie do niewoli rosyjskiej, a po zwolnieniu nie wrócił już do czynnej służby wojskowej.

Poseł Jędrzejowski

Po klęsce Napoleona, Polska została raz jeszcze podzielona – zwycięzcy sąsiedzi zawładnęli większością kraju, przejmując wszystkie większe miasta takie jak Kraków, Lwów, Poznań i Wilno.  Jedyny wyjątek stanowiła Warszawa, którą pozostawiono w środku jako karłowate państewko, mniejsze nawet od Księstwa Warszawskiego, z całkowitą powierzchnia sięgającą 13% powierzchni Polski przedrozbiorowej.  Nazwano je Królestwem Polskim albo "Kongresówką”, jako że ustanowione zostało przez Kongres Wiedeński.  W istocie było to marionetkowe państwo Imperium Rosyjskiego z carem jako królem.

Jan zaangażował się w politykę.  Został wybrany marszałkiem szlacheckim i sędzią pokoju pow. jędrzejowskiego, a w r. 1825 został posłem jędrzejowskim na sejm (3).  Liberalny w kwestiach politycznych, zdecydowanie konserwatywny w sprawach społecznych, Jan wiernie wyrażał nastroje i poglądy umiarkowanego, choć opozycyjnego sejmu.  Na policyjnym wykazie członków Tow.  Patriotycznego z 1825 figuruje jego nazwisko.  Także R. Sołtyk na emigracji twierdził, że Jan Ledóchowski był wciągnięty w działalność Tow. Patriotycznego i należał do tej grupy posłów, która jakoby miała kontakt ze Szkołą Podchorążych i spiskiem P. Wysockiego, ale nie jest to pewne.

W 1823 r. Jan kupił wieś Niesułowice wraz z Zalipiem od Felida (lub Feliksa) Wielogłowskiego i jego żony Julianny z domu Męcińskich za około 90 000 złotych.  W 1830 r. sprzedał Jerzemu i Jóżefie Lewartowskim za około 50 000 złotych, może dlatego że potrzebował funduszy na wsparcie powstania listopadowego 1830 r.  Podobno romansował w Niesułowicach z panią Agatą Nawarą lub Navarą(?), urodzoną może w 1800 r., i z tego związku urodził się 7 listopada 1827 r. nieśluby syn Franciszek, ojciec Michała urodzonego w 1845 r., ojciec Juliana Kasprzyka urodzonego 18 marca 1912 r. w Niesułowicach (10).

Powstanie Listopadowe

Władza rosyjska budziła coraz większy sprzeciw.  W 1829 r. nowy car, Mikołaj I, ukoronował się jako król Polski, ale odrzucił Konstytucję i zniósł demokratyczne instytucje.  29 listopada 1830 r. wybuchło powstanie, które zainicjowała grupa podchorążych, w tym też czasie Ignacy Ledóchowski udostępnił Arsenał ludowi Warszawy.  W upojnej atmosferze nadziei i wolności Polacy podzielili się, jak to też czynili znacznie później, w czasach komunizmu oraz przy wielu innych okazjach, na "ekstremistów", pragnących za wszelką cenę walczyć o niepodległość, i „umiarkowanych", którzy twierdzili, że ze względu na ogromną przewagę siłową caratu, Polska powinna dążyć do rozwiązań kompromisowych.  Zarówno w Sejmie jak i na szerszym polu działalności publicznej, Jan Ledóchowski był jednym z głównych orędowników „ekstremistów”.  Czynnie wspierał rewolucyjne przywództwo i został członkiem rządu tymczasowego który pod prezesurą księcia Adama Czartoryskiego nadzorował działalność Wodza Naczelnego.

Uchwała sejmowa o detronizacji Mikołaja I

24 stycznia 1831 r. prasa warszawska opublikowała proklamację rosyjskiego feldmarszałka Dybicza, którego armia licząca 115 000 żołnierzy wtargnęła na teren Królestwa Polskiego.  Nakazywała ona Polakom bezwarunkowe złożenie broni.  W tym samym czasie przygotowywano się już do demonstracji ku czci dekabrystów, grupy 289 rosyjskich opozycjonistów skazanych na śmierć i zesłanie cztery i pół roku wcześniej, z której pięciu bezpośrednio po wyroku powieszono.  Demonstracja odbyła się 25 stycznia i tak jak wiele manifestacji czasów współczesnych, zakończyła się na placu Zamkowym, pod Sejmem, obradującym pod przewodnictwem marszałka Władysława Ostrowskiego (syna Apolonii, ciotki Ignacego Ledóchowskiego) w budynku Zamku Królewskiego.  

W tym nastroju, w czasie gorącej dyskusji nad wnioskiem Romana Sołtyka o detronizacji Mikołaja I, po przemówieniu deputowanego F. Wołowskiego, Jan Ledóchowski wybiegł na środek izby i zawołał potężnym basem:

„Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!" (2,3)

Ten okrzyk Jana Ledóchowskiego, zanotowany w diariuszu i całej prasie, wszedł na trwałe do historii powstania listopadowego (5).

Parlament podjął jednomyślną uchwałę o złożeniu z polskiego tronu Mikołaja I (kliknij, aby powiększyć) „...Długie cierpienia nasze znane światu całemu...a pogwałcone tylekroć swobody nawzajem i naród polski od wierności dziś panującemu uwalniają....Naród zatem polski...oświadcza, iż jest niepodległym ludem i że ma prawo temu koronę polską oddać, którego godnym jej uzna..." (4).  Uchwała utrzymana była w możliwie najbardziej wyważonym tonie, co było efektem starań skrzydła umiarkowanego, któremu przewodził prezes Rządu Narodowego, książę Adam Jerzy Czartoryski.  Ten ostatni, podpisując dokument, miał rzec:

„Zgubiliście Polskę!"

Według innej wersji, Jan Ledóchowsk zawołał "nie ma Mikołaja!" dopiero w tym momencie (4).  Według rodziny i innych źródeł (6), Jan Ledóchowski, inni posłowie i Warszawianie generalnie świętowali uchwałę Sejmu dalszymi okrzykami:

„Precz z Mikołajem!"

On był niewątpliwie jednym z pierwszych którzy podpisali Uchwałę razem z Adamem Czartoryskim:

Według Władysława Zajewskiego, Ledóchowski „Krzykacz, pieniacz, wyróżniał się zmiennością poglądów, gadulstwem, choć niekłamanym patriotyzmem."  Nadal był aktywny w sejmie.  Gdy reformiści ponieśli klęskę w decydującym głosowaniu 11 lipca 1831 r., Jan Ledóchowski usiłował w lipcu złożyć mandat poselski, interpretując wynik głosowania oraz wypowiedzi prasy jako votum nieufności.  Izba poselska nie przyjęła jego rezygnacji.  Jako żołnierz Jan wykazał męstwo w szeregach 8 p. piechoty (Grochów, Dembe Wielkie); był regimentarzem woj. krakowskiego i sformował tu 1 p. Krakusów i 9 p. piechoty.  Od lipca 1831 r. dowodził pospolitym ruszeniem tegoż województwa.

Powstanie jednak się nie udało.  6 września 1831 r. Warszawa została zdobyta, 5 października generał Rybiński poddał się Prusom, i 9 października 1831 r. Ignacy Ledóchowski, komendant Twierdzy Modlin, poddał się wojskom rosyjskim.

 

Joanna zd Wielowieyska, Krzelów i kościół w Tarnawie

Jan Ledóchowski ożenił się z Joanną Wielowieyską z Krzelowa w 1819 r., ale to małżeństwo okazało się bezdzietne.  Krzelów w XVII wieku był zamieszkały przez Ossolińskich, od których je kupił Dominik Wielowieyski w 1756 r.  Joanna zmarła w 1831 r. i według artykułu w Gazecie Wyborczej Kielce z 5 stycznia 2025 r. zostawiła znaczną sumę pieniędzy na postawienie kaplicy w sąsiadującej z Krzelowem wsi Czekaj.  Posłużyły jednak do zbudowania kościoła św. Marcina w Tarnawie.

Krzelów przejął po żonie Jan.  Długo się nim nie cieszył, ponieważ za udział w powstaniu listopadowym majątek został mu skonfiskowany.

Na Emigracji

Jan Ledóchowski dotrzymał obietnicy złożonej w styczniu 1831 r., w której zadeklarował, że w przypadku klęski uda się na emigrację.  Podróżując przez Galicję, Węgry i Stuttgart, ostatecznie osiadł w Paryżu.  

W kraju wytoczono mu proces, skazano zaocznie na śmierć, a majątek– Charsznicę - skonfiskowano (tak jak Krzelów).  Jan prawdopodobnie współuczestniczył w zakupie tej posiadłości drogą licytacji przez P. Steinkellera i w jej odsprzedaży rodzinie Hecel.  Odwiedził Kraków i Niesułowice w 1848 r. po narodzinach swego wnuka Michała (10).  Przybył tam ponownie w 1863 r., podczas powstania styczniowego, ale został wydalony przez policję.  

W Paryżu, Jan kontynuował swoją kontrowersyjną działalność polityczną w środowiskach emigracyjnych.   

W Paryżu, utrzymywał bliskie stosunki z Kunegundą Małachowską, która zapewniała mu wsparcie finansowe.  Według Zajewskiego, zostawiła mu w spadku fortunę, którą szybko roztrwonił.

Ta uwaga jest może niesprawiedliwa, ponieważ Szkoła Narodowa w Paryżu pamięta do dzisiejszego dnia, że Jan Ledóchowski przekazał na rzecz szkoły sumę 29 tysięcy franków.  Była to olbrzymia suma (12).

Jan Ledóchowski zmarł 10 września 1864 r. w Paryżu w wieku 73 lat.  

Został pochowany razem z innymi Polakami, w tym z Zakrzewskim, w kapliczce "Beati qui lucent.." na cmentarzu Montmartre.  Tabliczka jego pamięci mało widoczna na ścianie po prawej stronie.  Postawiono mu na cmentarzu także pomnik (11).

Wydaje się, że autorzy napisów na kapliczce "Beati qui lucent..." i pomniku "Przed twe ołtarze.." mieli na myśli jakieś gry słów, albo może błądzili (11).

Kiedy studiowałem na uniwersytecie w Cambridge w latach 1970-tych, znalazłem w bibliotece obfite tomy z dziejami sejmu z tego okresu.  W indeksie było dużo odniesień do Jana Ledóchowskiego, których z upływem czasu było coraz mniej, może dlatego, że zaciągnął się do wojska, ale nie miałem ani czasu, ani ochoty, ani też dostatecznej znajomości języka polskiego oraz odpowiednich umiejętności, aby zgłębić tę sprawę i dojść do ostatecznych wniosków.

Obszerniejsze informacje dotyczące działalności politycznej Jana Ledóchowskiego zawarte są w artykule Władysława Zajewskiego. (2)

 

Uchwała

Sama uchwała znajduje się w Bibliotece Polskiej w Paryżu (7).  Biblioteka umieściła kopię uchwały w ulotce informującej o bibliotece (po prawej).  Pewnego razu gdy byłem w Bibliotece, zapytałem czy mogę ją obejrzeć, ale odpowiedziano mi że odnalezienie jej wymagałoby dłuższego czasu.  Kiedy Muzeum m.st. Warszawy organizowało wystawę o Ledóchowskich w 2008, napisaliśmy do Biblioteki prośbę o pożyczenie Uchwały, lub o jej skan czy też kopię, ale nie uzyskaliśmy odpowiedzi.

 

 

 

Jan Ledóchowski 2017 r., zaktualizowano w 2022 r. i 2025 r.

 

Przepisy:

(1) „… aby pozostał nasz ślad”.  Mieczysław Ledóchowski.  Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,  Wrocław 2002.  ISBN 83-7095-051-5, strony 34-35, 82-91.

(2) Polski Słownik Biograficzny.  Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.  Kraków 1971.  Biogram Jana Ledóchowskiego napisał Władysław Zajewski.

(3) Jędrzejów.  Wikipedia.

(4) Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja 1.  Wikipedia.

(5) The Russian Empire.  Hugh Seton-Watson. Oxford University Press, 1967 [822103/7/67], strona 285.

(6) 25 stycznia 1831 Interia Nowa Historia

(7) Bibliothèque Polonaise à Paris.  Société Historique et Littéraire Polonaise, 6 quai d'Orléans, Paris.  Imprimerie de Busagny. 95520 OSNY. strona 14.

(8) Das Buch von meiner Lebensfahrt.  Prałat Sigismund Halka Ledochowski. Vlast Prag - an der Jahreswende 1934-1935, strony 301-303.

(9) Pamiętnik Szlachetnego Ledóchowskiego Domu.  Ks. Sadok Barącz. Wydawca: "Gaz. naród" J. Dobrzańskiego i K.Gromana, Lwów 1879, strony 5, 171-179.

(10) Informacja o Niesułowicach i pani Agacie od pana Pawła Kwadransa, praprawnuka tego Franciszka.

(11) Jan Lasocki był pierwszy, który znalazł pomnik i mi o nim poinformował.  Raymond Bocti, mąż mojej kuzynki Nathalie Bocti, dał mi kontakt do pani Barbary Kłosowicz, Prezes La Société pour la Protection des Souvenirs et Tombeaux Historiques Polonais en France, która przekazała mi następujące lokalizacje:  Kapliczka "Beati qui lucent..." av. Berlioz, chemin des Israélites, à droite r.3 (po prawej, trzeci rząd), t. 24 (działka / grób nr. 24);  Pomnik "Przed twe ołtarze.." chemin Lavalée coin chemin St-Nicholas, tout droit (róg St-Nicholas, prosto), à droite r.2 (po prawej, drugi rząd), t. 47 (działka / grób nr. 47).  Jestem bardzo wdzięczny za ich pomoc, dziękuję.

Na kapliczce "Beati qui lucent quoniam ipsi comfortabuntur" czyli "Błogosławieni którzy świecą albowiem oni będą pocieszeni".  Może to błąd, albo może uważali, że bohaterowie Powstania listopadowego świecili czy błyszczeli.  Natomiast św. Mateusz napisał 5.4: "Beati qui lugent quoniam ipsi consolabuntur", czyli "Błogosławieni którzy się smucą, albowiem oni będą pocieszeni".  Następnie 5.5: "Błogosławieni cisi, albowiem oni na własność posiądą ziemię".

Na pomniku "Przed twe ołtarze zanosim błaganie, ojczyznę wolność racz im wrócić Panie" zamiast "Przed twe ołtarze zanosim błaganie, ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie".

(12) Jan Herczyński mi zwrócił uwagę na stronę internetową Skoły Narodowej z informacją o darowiźnie Jana Ledóchowskiego.  Jestem jemu bardzo wdzięczny, dziękuję.

(13) Wersja polska tego artykułu przygotowana z pomocą Władysława Bibrowskiego.