Antoni Bartłomiej hr. Ledóchowski 1755 - 1835

Franciszek Ledóchowski 1728 - 1783
Stanisław Ledóchowski 1764 - 1819

Antoni Bartłomiej Halka Ledóchowski, pierwszy hrabia, był synem Franciszka Antoniego Halki Ledóchowskiego (1728-1783) i Ludwiki z domu Denhoff lub Dönhoff (1730-1794), która wniosła w posagu Górki, Klimontów i Ossolin oraz Tetyjów.  Antoni urodził się 23 sierpnia 1755 r. w Krupie (1), obecnie na Ukrainie, gdzie przyszło na świat kilka pokoleń Ledóchowskich, także  jego własne dzieci.

Kliknij, aby powiększyć portret Antoniego przedstawiony na sztychu Kriehubera po prawej.

Najmłodszy brat Antoniego, Stanisław, urodził się w 1764 r.

Ich ojciec Franciszek i ich rodzeństwo

Franciszek (1728-1783) był wnukiem wcześniejszego Franciszka, który walczył w wojskach Sobieskiego przeciwko Turkom.  Był kilkakrotnie posłem do Sejmu z Wołynia, czy też z Czernichowa, co miało raczej charakter symboliczny, jako że ta prowincja została zajęta przez Rosję w XVII wieku.  W 1764 r. podpisał akt powołujący ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; w 1765 został mianowany podkomorzym królewskim; w 1775 r. otrzymał order św. Stanisława; w 1776 r. został wojewodą Czernichowa, a w 1777 r. został mianowany kawalerem Orderu Orła Białego.  Na sejmie w 1768 r. (2, s. 621) uzyskał nakaz wypłaty reszty sumy, którą sejm niemy przyznał jego dziadowi stryjecznemu Stanisławowi za zasługi dla Rzeczypospolitej w 1717 r.!

Rodzeństwo Antoniego i Stanisława:
1. Adam, który zmarł podczas studiów w Padwie we Włoszech;
2. Anna, która wyszła za Michała Czapskiego, wojewodę malborskiego;
3. Marianna, która wyszła za Tomasza Witolda Alexandrowicza, kasztelana podlaskiego i marszałka dworu króla Stanisława Augusta; oraz
4. Apolonia, która wyszła za Tomasza Witolda z Ursynowa Ostrowskiego, uhonorowanego wieloma odznaczeniami i mianowanego hrabią przez króla Fryderyka Wilhelma II Pruskiego. Ich synami byli m.in. Antoni i Władysław Ostrowscy, uczestnicy powstania listopadowego w latach 1830-31, Antoni jako generał gwardii narodowej warszawskiej, a Władysław jako marszałek Sejmu, który zdetronizował cara Mikołaja (3).
Ci mężowie i synowie byli dobrze znani i figurują w Polskim Słowniku Biograficznym (2).

W ostatnich latach swojego istnienia polsko-litewska Rzeczpospolita Obojga Narodów doświadczała narastających ingerencji ze strony sąsiednich mocarstw z przekupstwami na szeroką skalę magnatów promujących ich interesy, przy podzielonym sejmie i słabej armii.  Nie było znacznego wsparcia ze strony zwykłych Rusinów, w szczególności przyszłych Białorusinów i Ukraińców, na rzecz obrony Rzeczpospolitej, przeciwko której Mazepa poprowadził nieudaną rebelię i w której język ich Narodu przestał być językiem urzędowym w 1697 r. (4).

Franciszek (5, s. 99), był coraz bardziej przygnębiony tą sytuacją.  Odsunął się całkowicie od działalności publicznej i przeprowadził się do Gdańska, skąd w 1779 r. wydał pełnomocnictwo dla prowadzenia spraw majątkowych swemu 24-letniemu najstarszemu synowi Antoniemu.  Następnie przeniósł się do Wiednia, gdzie zmarł w 1783 r.  Wdowa Ludwika w dalszym ciągu, przynajmniej część swojego życia spędzała w Polsce. Król Stanisław August Poniatowski przebywał w jej rodzinnym domu w Tetyjowie niedaleko Kijowa w maju 1787 r., w drodze na spotkanie z carycą Rosji Katarzyną i austriackim cesarzem Leopoldem II w celu omówienia wojny z Turcją (6, s. 114).  Król Stanisław miał nadzieję, że uda mu się ustabilizować sytuację polityczną w Polsce, ale to mu się nie udało (7, s.30).

W kościele św. Józefa w Klimontowie (8) znajdują się tablica pamiątkowa i dekoracja pamięci Franciszka Ledóchowskiego, w tym herb Halka-Ledóchowskich Szaława i herb Denhoffów - łeb dzika wyrwany czarny.

1790: Antoni na czteroletnim sejmie wielkim

Antoni, będąc już głową rodziny, został posłem z Wołynia na sejmie w 1782 r.  W 1785 r. ożenił się z Julią z Rawitów Ostrowską, córką Tomasza Rostowskiego, kasztelana czerskiego.  11 listopada 1789 r. został mianowany kawalerem Orderu Św. Stanisława.

W 1790 r. Antoni został wybrany posłem z Czernichowa na drugą sesję tzw. czteroletniego sejmu wielkiego.  W przemówieniu wygłoszonym 21 grudnia 1790 r. domagał się kary śmierci dla pobierających zagraniczne pensje i wezwania bankierów warszawskich aby zeznali pod przysięgą, którym Polakom na zlecenie obcych dworów wypłacali pieniądze.  W lutym 1791 r. sprzeciwiał się dopuszczaniu wojskowych do pełnienia funkcji poselskich.  Był także autorem kilku anonimowych ulotek zdecydowanie wspierających reformy społeczne i dążenia patriotyczne (2, s. 619; 6, s. 145).  Przeciwstawiał się atakom porównującymi go do jakobinów rewolucji francuskiej, która właśnie obaliła króla Ludwika XVI.

1791: Konstytucja 3 maja

Wysiłki reformatorów doprowadziły do przyjęcia liberalnej Konstytucji uchwalonej 3 maja 1791 r. przy ogromnym poparciu społecznym.  Była to pierwsza spisana konstytucja w Europie i druga na świecie po konstytucji amerykańskiej.  Kluczową decyzją było zniesienie Liberum Veto.  Zagraniczne mocarstwa nie mogły już blokować decyzji sejmowych, tak jak do tego czasu gdy wystarczyło przekupienie jednego posła - teraz musieliby przekupić co najmniej połowę posłów.  Obraz Matejki przedstawia marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego, niesionego przez radosny tłum do warszawskiej katedry św. Jana, gdzie ma się odbyć zaprzysiężenie nowej Konstytucji (9).

1792: Walka z Targowicą

Caryca Rosji Katarzyna II Wielka obawiała się rozprzestrzeniania rewolucji francuskiej i uznała tę Konstytucję za zagrożenie dla jej dominacji nad Polską.  Wielu magnatów także pragnęło jej obalenia, gdyż oni również, i słusznie, uznali tę Konstytucję za zagrożenie dla ich władzy.  W Sankt Petersburgu 27 kwietnia 1792 r. Szczęsny Potocki i inni podpisali umowę wzywającą carycę Katarzynę do zbrojnego poparcia.  Po powrocie do Polski 14 maja założyli Konfederację targowicką („Targowica"), a 18 maja do Polski wkroczyła armia rosyjska licząca 100 000 żołnierzy.

Antoni przyłączył się do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej utworzonego w celu jej obrony.  Złożył dobrowolną darowiznę na potrzeby armii, o czym powiadomił w odezwie opublikowanej 13 czerwca 1792 r. w  wydawanej w Warszawie Gazecie Narodowej.  Podwoił należny podatek z własnych dóbr i opłacił całe uzbrojenie i utrzymanie sześciu szeregowych, czterech podoficerów i pięciu gemejnów.  Ponadto „dla zachęcenia chłopów do obrony kraju, wyznaczył dla każdego kantonisty prócz 200 zlp prawem zamierzonych, po zlp 100 wiecznymi czasy a zaś po 50 zlp zaraz na rękę" (6, s. 125).  Ledóchowscy mogą być dumni z tego, że jeden z przywódców Targowicy powiedział Szczęsnemu Potockiemu, iż Antoni był „z gruntu szelmą” (3, s. 619).

Obraz Antoniego po prawej został mi hojnie oferowany przez innego z jego potomków, Wladimira Ledóchowskiego, urodzonego w 1972 roku.

Choć armia opierała się dosyć skutecznie, król Stanisław August Poniatowski, prywatnie bardzo zadłużony u carycy, jak też pozbawiony pomocy zbrojnej ze strony swojego pruskiego alianta, ostatecznie przystąpił do Targowicy i skapitulował.

1794: Powstanie kościuszkowskie

Rosja domagała się dalszego znacznego zredukowania armii polskiej i dokonała drugiego rozbioru Polski w 1793 r.  Zbuntowani polscy oficerowie pod dowództwem Tadeusza Kościuszki, bohatera amerykańskiej wojny o niepodległość, podjęli działania zbrojne przeciwko Rosjanom, ale wobec ogromnej liczebnej przewagi nieprzyjaciela, po zwycięstwie pod Racławicami, zostali pokonani w kolejnych bitwach.

Antoni przekazał pieniądze na wsparcie Powstania, za co otrzymał list z podziękowaniami od samego Kościuszki datowany na 29 maja 1794 r., w którym to wódz naczelny zwraca się z prośbą o konie.  Antoni odpowiedział, że po splądrowaniu posiadłości dokonanym przez najeźdźców może dostarczyć jedynie czterech koni kawaleryjskich (6, s. 127).

Według Barącza (6, s. 118), Stanisław był wielkim marnotrawcą, ale według Polskiego Słownika Biograficznego (2, s. 633) Stanisław wiele uczynił w swoim życiu.  W owym czasie przebywał w Warszawie, gdzie zajmował się sporządzeniem dokładnego rejestru wszystkich klejnotów, sreber itp. ofiarowanych na rzecz Powstania lub skonfiskowanych u osób aresztowanych, i był też członkiem Rady Tymczasowej Zastępczej.  Później pełnił funkcję zastępcy członka Rady Najwyższej Narodowej. Kiedy przybyły wojska rosyjskie, został aresztowany na dwa dni, a następnie zwolniony.

1795: W zaborze austriackim

W trzecim rozbiorze dokonanym w 1795 r. Polska została ostatecznie podzielona między Rosję, Prusy i Austrię, i zniknęła całkowicie z mapy Europy (kliknij, aby powiększyć, 9).  Antoni był dłużny swemu rodzeństwu przynależną im część rodzicielskiego spadku (6, s. 128).  Był bardzo niezadowolony z warunków w zaborze zajętym przez Imperium Rosyjskie, które uważano za głównego wroga, w tym przede wszystkim za oderwanie ludu unickiego od Kościoła katolickiego przymusowym nawracaniem gmin grecko-katolickich na prawosławie.  Sprzedał więc swoje posiadłości znajdujące się na tym obszarze, w tym Krupę, w której się urodził i która od pokoleń należała do rodziny Ledóchowskich.  W tym czasie Krupa została przemianowana na Horyńgród, prawdopodobnie od rzeki Horyń.  Antoni przeprowadził się do pozostałych posiadłości rodzinnych w Górkach, Klimontowie i Ossolinie, koło Sandomierza.  Znajdowały się one teraz w tak zwanej Zachodniej Galicji, części północnej zaboru austriackiego, który został nazwany Królestwem Galicji i Lodomerii, lub po prostu Galicją, prowincją Cesarstwa Austriackiego.

1800: Pierwszy hrabia Ledóchowski

Antoni został wybrany przez właścicieli ziemskich Zachodniej Galicji na ich przedstawiciela podczas audiencji 1 marca 1797 r. u Świętego Cesarza Rzymskiego Austrii, Franciszka II.  Mimo swojego polskiego, a nie austriackiego stroju, który wywołał komentarze, wydaje się, że zrobił on dobre wrażenie na Austriakach.  Dziesiątego maja 1800 r. otrzymał te pieczęcie i pisemny dyplom napisany po łacinie (5, s. 108) i podpisany przez cesarza Franciszka II: „udzielamy i dajemy tobie Antoni, wszystkim twoim sukcessorom i ich Successorów Successorom obojej płci...stan Hrabstwa...żebyś ty...teraz i na potym Hrabiami i Hrabinami de Ledochowski nazywał się… i udzielamy tobie następujący herb hrabiowski”  (6, ss. 131-133).  Te przywileje powtórzone zostały w dyplomie niemieckim.  Antoni otrzymał od Deputacji Senatu Królestwa Polskiego uznanie tytułu hrabiowskiego w 1819 r.  Jego synowie Józef i Ignacy otrzymali od rosyjskiej Rady Państwa, Sankt Petersburg, potwierdzenia tytułów w 1845 r. (10)

Sporo Polaków otrzymało tytuły od cesarzy dokonujących rozbiorów, aby uzyskać równorzędny status z arystokracją imperiów zaborczych.  Jednakże Ledóchowscy powinni pamiętać, że:
1. Poza kilkoma litewskimi „książętami” w przedrozbiorowej Rzeczpospolitej było bardzo niewiele arystokratycznych tytułów.
2. Wiele „arystokratycznych” rodzin, takich jak Morawscy, nigdy nie otrzymało tytułów.
3. Ci, którzy uzyskali tytuły, byli często uważani za „zdrajców”.
4. Tytuły przejmowali „sukcessorzy”, ale nie bracia, siostry czy inni krewni.
5. Tak więc Ledóchowscy którzy nie byli „sukcessorami” Antoniego nie byli, teoretycznie, prawnie upoważnieni do tytułu.
6. Było to jednak i nadal jest dość powszechne, że Polacy którzy nie są "sukcessorami" osób upoważnionych do tytułu, w celach prestiżowych "pożyczają" tytuły od osób upoważnionych które mają to same nazwisko.
7. W każdym bądź razie polska konstytucja z 1921 r. zniosła całkowicie wszystkie arystokratyczne tytuły (11).
8. Mój ojciec Włodzimierz powiadał, że jest rzeczą ryzykowną aby inżynier projektujący most lub dyrektor zarządzający bankiem, nazywał siebie „hrabią”, ponieważ wywoła to zazdrość kolegów jak też obawy klientów, że most może się zawali, albo że bank splajtuje.

Niezależnie od tego, co myślał o tym Antoni, otrzymał on także Wielką Gwiazdę Orderu Leopolda w 1808 r. i jest tu pokazany w stroju kawalera tego odznaczenia (5, s.109).  Jednym z powodów była wdzięczność arcyksięcia Karola z Austrii za udzielenie przez Antoniego schronienia wybitnym uchodźcom uciekających od rewolucji francuskiej, w szczególności rodzinom księcia de Bourbon, księcia de Rohan oraz księcia d'Enghien (6, strony 137-8).

Stanisław, brat Antoniego

W międzyczasie, w 1807 r., Napoleon wkroczył do Warszawy i stworzył Księstwo Warszawskie.  Po pokonaniu Austrii w 1809 r. tereny wokół Sandomierza, w tym majątki Ledóchowskiego, przestały być częścią Austrii i znalazły się w Księstwie.  Tak więc syn Antoniego Ignacy, któremu poświęcony jest osobny artykuł, służący uprzednio w armii austriackiej, przeprowadził się do Warszawy, by służyć w nowej polskiej armii Księstwa Warszawskiego.

Brat Antoniego, Stanisław, był pierwszym doradcą Ministerstwa Policji i według Polskiego Słownika Biograficznego (2, s. 633) czynnie uczestniczył w życiu publicznym.  Na przykład podpisał apel wzywający do wyciszenia nastrojów po odejściu sił austriackich i ogłoszeniu dekretu wzywającego pruskich urzędników do odejścia.  W 1812 r., gdy okazało się, że Napoleon zostanie pokonany, Stanisław wziął udział w tajnych negocjacjach z austriackim agentem Baumem, próbując doprowadzić do przeniesienia Księstwa do Cesarstwa Austriackiego.  Jak wiemy, te starania zakończyły się niepowodzeniem, a Księstwo przekształcone zostało w Królestwo Kongresowe, rosyjski protektorat z carem Mikołajem jako królem.

W 1801 r. Stanisław poślubił aktorkę Józefę Truskolaską, ale rozwiódł się z nią kilka lat później.  Według Polskiego Słownika Biograficznego (2, s. 634) poślubił następnie Elżbietę Hoffman i miał z nią troje dzieci: Franciszka, Annę i Mariannę.  Jednak Barącz (6, s. 118) nie wspomina o tym drugim małżeństwie i twierdzi, że dzieci były nieślubne. Z perspektywy czasu wydaje mi się, że potomkowie Antoniego, którzy wspierali książkę Barącza, nie mieli dobrych stosunków z potomkami brata Antoniego, Stanisława. Zmarł on w 1819 r.

 

Górki, Klimontów i Ossolin

Antoni odziedziczył Górki, Klimontów i Ossolin po swojej matce, Ludwice z domu Denhoff lub Dönhoff, która wniosła je do rodziny jako swój posag.  Według Klimkiewicza (13, s.11) te klucze, z gruntami mieszczan, włościan i funduszem kościelnym, obejmowały 16 497 morgów (około 10 000 hektarów).  Ludwika z kolei była potomkiem XVII-wiecznego kanclerza Polski, księcia Jerzego Ossolińskiego.  

Mieczysław wspomina, że po tym gdy cesarz zezwolił Józefowi Maksymilianowi Ossolińskiemu na założenia Biblioteki Publicznej pod imieniem Ossolińskich w 1817 r.
„wśród 28 rodów, które wyznaczył do dziedziczenia Kuratorii Ekonomicznej Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, na pierwszym miejscu wyznaczył Ledóchowskich w synach Antoniego Ledóchowskiego” (7, s. 36).

Barącz twierdzi, że Antoni wydał 73 000 złotych na renowację farnego kościoła Św. Józefa w Klimontowie, w tym ołtarzy, dekoracji i zakrystii (6, s136), i nowe konfesjonały z Austrii, co zostało odnotowane w ulotce parafialnej do dnia dzisiejszego (8).  

Włożył także wiele wysiłku w poprawę praw i warunków pracy robotników i chłopów pańszczyźnianych na tych posiadłościach, zgodnie z decyzjami Konstytucji 3 maja, pomimo tego, że nie była już prawnie obowiązująca.

 

Po śmierci jego żony Julii z domu Ostrowskiej, Antoni podzielił majątki pomiędzy dzieci 24 lutego 1818 r. (12, s. 16) i wstąpił najpierw do klasztoru Ojców Reformatów w Sandomierzu a później do Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Warszawie.   Powstanie listopadowe 1830 r., a w 1831 r. napisał pochwalny list do swojego syna generałą Ignacego, obrońcy Modlina, (6, s. 144).  Napisał do tego czasu co najmniej 18 prac wymienionych przez Barącza (6, ss. 145-6).  

Antoni zmarł po południu 11 listopada 1835 r.  Zgodnie z jego życzeniem odbyła się skromna msza pogrzebowa w kościele Świętego Krzyża w Warszawie.  Jego syn Józef zadbał o to, aby został pochowany w krypcie św. Józefa w Klimontowie, obok żony, oraz założyciela kościoła, a także przodka Antoniego, księcia Jerzego Ossolińskiego.

 

Dzieci Antoniego

Antoni wysłał swoich synów do prestiżowej szkoły z internatem Theresianum w Wiedniu.  Długi list z 20 września 1802 r. nawoływał ich „aby tym łatwiej nabyć miłość gruntowną Boga... wykonać Boskich ustaw...obchodzić się z każdym grzecznie i łagodnie w dobrej sprawie...Oczyznę kochać... być cnotliwym i pracowitym... męztwo utrzymać...” (6, ss. 134-5).  Rodzaj listu, który powinienem był napisać do moich dzieci, kiedy opuszczali dom aby udać się na studia.  Oni i ich potomkowie mówili doskonale po niemiecku i nadal utrzymywali bliskie związki z Austrią.

1. Najstarszy syn Antoniego, Józef, odziedziczył Górki.   jego synów był kardynał Polski Mieczysław i Antoni, który został szambelanem na dworze cesarza Austrii.
2. Pierwsza córka Antoniego, Apolonia, najpierw poślubiła Stanisława Alexandrowicza, a następnie Józefa Ledóchowskiego, z linii Denysa Ledóchowskiego.
3. Drugi syn Antoniego, generał Ignacy I, rozpoczął karierę w armii austriackiej, zanim został ranny będąc żołnierzem Napoleona.  Jako generał polskiej armii bronił Twierdzy Modlin podczas Powstania listopadowego 1831 r.  Wnukami i wnuczkami generała Ignacego I było znane rodzeństwo Ledóchowskich, m.in. Bł. Maria Teresa, Św. Urszula, Włodzimierz generał Jezuitów i generał Ignacy II, wszyscy urodzeni w Austrii.
4. Trzeci syn Antoniego,Tadeusz, był feldmarszałkiem w armii austriackiej, uwieczniony jest na obrazie Elize Moddell (5, s. 126).
5. Druga córka Antoniego,Izabella, wyszła za Wiktora Rembielińskiego, senatora Królestwa Kongresowego.
6. Czwarty syn Antoniego, Tymoteusz, pokazany na obrazie Gaibela po lewej (5, s. 128), został majorem austriackich huzarów, szambelanem cesarskiego dworu austriackiego i wychowawcą trzech austriackich arcyksiążąt.

Ich rodzice podarowali Tymoteuszowi akwarelę Kriehubera, po prawej, przedstawiającą jego trzech uczniów, w tym przyszłego cesarza Franciszka Józefa (kliknij, aby powiększyć portret lub poniższą dedykację).

 

 

Jan Ledóchowski, 2018 r.

 

Przypisy:

(1) Krupa ukazana na mapie Wołynia.  Rizzi Zanomi.  Wydana przez Presso Antonio Zattaw w Wenecji w 1781 r. Mapa Horyńgrodu wydana przez PTR Kartografia w Warszawie w 2014 r.  ISBN 978-83-60641-75-0.

(2) Polski Słownik Biograficzny.  Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.  Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Kraków 1971 r.  Tekst na temat Franciszka Ledóchowskiego autorstwa Władysława Serczyka; na temat Antoniego Ledóchowskiego napisany przez Emanuela Rostworowskiego i Afonsa Schletza; na temat Stanisława Ledóchowskie napisał Andrzej Zahorski.

(3) Zobacz Jan Ledóchowski.

(4) Zobacz Stanisław Ledóchowski.

(5) Katalog wystawy Muzeum Historycznego m. st. Warszawy Ród Ledóchowskich, Ojczyźnie i Bogu wrzesień - listopad 2008.  Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek.  ISBN 978-83-88477-83-6.

(6) Pamiętnik Szlachetnego Ledóchowskiego Domu.  Ks. Sadok Barącz.  Wydawca: "Gaz. naród" J. Dobrzańskiego i K.Gromana, Lwów 1879 r., s. 118-146.

(7) „… aby pozostał nasz ślad”.  Mieczysław Ledóchowski.  Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, Wrocław 2002 r.  ISBN 83-7095-051-5, s. 33-37.

(8) Parafia p.w. św. Józefa, Klimontów www.parafiaklimontow.ns48.pl

(9) Wikipedia.

(10) Informacja uzyskana od genealoga Tomasza Lenczewskiego.

(11) Artykuł 96 konstytucji z marca 1921 r., drugie zdanie: „Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również herbów, tytułów rodowych i innych, z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych” (8).  Ta konstytucja gwarantowała też równość wszystkich obywateli. Kobiety uzyskały prawo wyborcze 28 listopada 1918 r., kilka dni po uzyskaniu niepodległości.

(12) Zdjęcie pałacu w 2021 r. z pomocą obecnego właściciela pana Andrzeja Widucha.

(13) Kardynał Ledóchowski na tle swej epoki.  Ks. Dr. Witold Klimkiewicz.  Reprint wydania pierwszego z 1939 r. Księgarnia Świętego Wojciecha, Poznań 1988 r.

(14) Wersja polska tego artykułu przygotowana z pomocą Władysława Bibrowskiego.